دریاچه جازموریان جنوب کرمان

هامون جازموریان، یک فرونشست زمین‎ساختی جوان در ۱۵۰ کیلومتری باختر ایرانشهر است که ارتفاع آن از سطح دریای آزاد ۳۵۰ متر می‎باشد
وسعت این هامون در فصول پرباران، ۳۳۰۰ کیلومترمربع است و به دلیل شرایط اقلیمی ویژه، در بیشتر مواقع سال، بخش اعظم آن به کفه نمکی وکفه‎های رسی تبدیل می‎شود.
باتلاق جازْموریان، یا جَزْموریان، حوضه‌ای آبریز و دریاچه‌ای به همین نام در جنوب شرقی ایران درجنوب کوه شاهسواران کرمان واقع شده‌است. حوضهٔ آبریز جازموریان با وسعـت ۶۹ هزار و۶۰۰ کیلومتر مربع، از لحاظ تقسیم‌بندی بخشی از حوضهٔ مسدود میانی ایران به شمار می‌آید. نیمـهٔ باختری این حوضـه بـه وسعت ۳۵۶۰۰ کیلومتر مربع در استان کرمان، و نیمهٔ خاوری آن به وسعـت ۰۰۰‘۳۴ کیلومتر مربع در استان سیستان و بلوچستان جای دارد. دشتهای حاصلخیز جیرفت، فاریاب و رودبار جیرفت در استان کرمان، و دشتهای ایرانشهر، بمپور، سردگان، دلگان، سرتختی و اسپکه در استان سیستان و بلوچستان در محدودهٔ این حوضهٔ آبریز واقع‌اند. بعضی از این دشتها مانند دشت جیرفت از مساعدترین نقاط فلات ایران برای کشت گیاهان گرمسیری به شمار می‌آیند. حوضهٔ آبریز جازموریان از شمال توسط کوههای لاله‌زار، جبال بارز و کوه شهسواران از حوضهٔ آبریز کویر لوت، و از جنوب توسط رشته کوههای زاگرس (کوههای بشاگرد) از حوضهٔ آبریز دریای عمان و خلیج فارس جدا می‌شود. حدود ۱۶۰‘۳۴ کیلومتر مربع از اراضی این حوضه را مناطق کوهستانی، و حدود ۴۰۰‘۳۲ کیلومتر مربع آن را دشتهـا و کوهپایـه‌ها، و حـدود ۰۰۰‘۳ کیلومتر مربع باقیمانده را باتلاقها و شوره‌زارها تشکیل می‌دهد. به سبب فقدان پوشش گیاهی مناسب در اراضی حوضه، به هنگام بارندگی سیلابهای شدیدی به راه می‌افتد که باعث می‌گردد تا آبهای حاصل از بارندگی کمتر در زمین نفوذ کند و از سوی دیگر فرسایش شدید خاک نیز زیانهای بسیاری به بار می‌آورد.

در اصطلاح محلی پوشش گیاهی را جاز می‌نامند و انبوهی و کثرت آن را موریان می‌گویند. به همین سبب، این ناحیه به «جازموریان» معروف شده است.

رودها و آبراهه‎های متعدد دائمی و موقت، به این هامون می‎ریزند که از میان آنها، رود بَمپور و هلیل‎رود اهمیت بیشتری دارند.

دریاچه جازموریان شامل سه بخش است:

دریاچه فصلی که گستره آن در فصول خشک و مرطوب تغییرات زیادی دارد و در بیشتر جاها در اواخر تابستان و اوایل پاییز ناپدید می‎شود
پهنه مرطوب که سطحی در حدود ۲۲ درصد می‎پوشاند
پهنه باتلاقی که ۵۹ درصد از منطقه مرطوب را زیر پوشش دارد و مرز بالایی آن به پهنه‎های سیلتی- رسی است
هامون جازموریان در مرکز یک فرونشست زمین‎ساختی جوان است که بین رشته کوه‎های جبال‎بارز (در شمال) و رشته کوه‎های بشاگرد (در جنوب) قرار دارد.

در گذشته این فرونشست را لبه جنوبی بلوک لوت می‎دانستند، ولی در حال حاضر این باور وجود دارد که جازموریان نوعی فرونشست پیش کمانی است که در شکل‎گیری آن، فرورانش پوسته اقیانوسی عمان به زیر مکران و همچنین عملکرد گسل‎های همروند با فروافتادگی، به ویژه مجموعه گسلی بشاگرد، نقش داشته‎اند.
هَلیل رود و رودبَمپور و چشمه عروس به این باتلاق وارد می‌شوند. اوّلی ازکوه‌های کرمان سرچشمه می‌گیرد وپس ازآبیاری جیرُفت به باتلاق می‌پیوندد ودوّمی ازمشرق بلوچستان به سوی مشرق باتلاق جاری است و سومی از کوه لاله زار سرچشمه گرفته و بعد از آبیاری مزرعه‌های رابر به این باتلاق میریزد.

در حوضهٔ آبریز جازموریان آب همهٔ رودخانه‌ها و مسیلها به هامونِ (دریاچهٔ) جازموریان می‌ریزد. بخش عمده‌ای از زهکشی حوضـه را دو رودخانهٔ دائمی هلیل رود و بمپور به عمل می‌آورند. افزون بر این دو رودخانه، شماری آبراهه نیز وجود دارد که آب آنها مستقیماً وارد هامون جازموریان می‌شوند. در این حوضه ۹۱ رودخانهٔ کوچک و بزرگ جریان دارد که هلیل‌رود بزرگ‌ترین آنها ست. حجم آب این رودخانه بستگی به ذوب شدن برفهای انباشته شده در کوههای استان کرمان و ریزش باران دارد. کمبود ریزشهای جوی و بالا بودن درجهٔ حرارت و میزان تبخیر، دیگر رودهای این حوضه را به صورت رودهای کم‌آب فصلی و خشکرود و مسیل درآورده‌است. آب و هوای این منطقه به شدت متأثر از ارتفاع از سطح دریا و عرض جغرافیایی است و جزو اقلیمهای بیابانی به شمار می‌آید. بلندترین نقطهٔ حوضه که در دیواره‌های کوهستانـی شمال آن واقع است، حدود ۴۰۰‘۴ متر از سطح دریا ارتفاع دارد؛ این ارتفاع در چالهٔ جازموریان در نواحی مرکزی به حدود ۳۵۰ متر کاهش مـی‌یابد و از آنجا مجـدداً در جهت جنوب بـر ارتفـاع اراضی افزوده می‌شود تا آنکه به بلندیهای بشاگرد ختم می‌شود.

میزان بارش سالانه در بلندیهای شمال حوضهٔ جازموریان میان ۵۰۰ تا ۶۰۰ میلی‌متر در نوسان است، در حالی‌که در بخش گسترده و پست جنوبی میزان بارش از حدود ۱۰۰ میلی‌متر در سال تجاوز نمی‌کند. هرچند حوضهٔ آبریز جازموریان از لحاظ هیدرولوژیکی ایران بخشی از حوضهٔ آبریز مرکزی ایران است، اما از لحاظ اقلیم‌شناسی به علت دریافت رطوبت نسبی فراوان از دریای عمان، دارای شرایطی استثنایی و مستقل از نواحی مرکزی ایران است؛ به همین علت با وجود محدودیت بارشهای جوی و گرمای توان‌فرسا و تبخیر سالانهٔ بسیار بالا ــ که در بعضی نواحی بیش از ۵۰۰‘۴ میلی‌متر است ــ این حوضه از نظر امکان احیا و بازسازی و بهره‌برداری از منابع طبیعیِ تجدید شونده از امکانات مناسبی برخوردار است و به هیچ‌وجه با دیگر حوضه‌های مرکزی ایران قابل مقایسه نیست. در بخش مرکزی حوضهٔ آبریز جازموریان در حد فاصل استانهای کرمان و سیستان و بلوچستان حفرهٔ بیضی شکلی وجود دارد که مقصد همهٔ آبهای سطحی این حوضه به سوی آن جریان دارد و به آن هامون یا دریاچهٔ جازموریان می‌گویند. وسعت هامون جازموریان به طور قابل ملاحظه‌ای در فصلهای مختلف سال متفاوت است و معمولاً در اواخر تابستان و یا اوایل پاییز خشک می‌گردد و به علت شیب کم دریاچه، کوچک‌ترین تغییر در حجم آبِ آن در سطح وسیعی منعکس می‌شود. سطح هامـون جازموریان در مواقعِ پرآبـی به حدود ۳۰۰‘۳ کیلومترمربع، و درازای آن بـه حـدود ۱۰۰ کیلومتر و پهنـای آن بـه بیش از ۴۵ کیلومتر مـی‌رسد. آب هامون جازمـوریان برخلاف دیگـر هامونهـای بستهٔ درونی ایران چندان شور نیست. علت این امر را فرو رفتن آب و ساکن نماندن آن در دریاچه دانسته‌اند. بستر دریاچه از قلوه سنگ و لایه‌های شنـی و آهکی ساخته شده‌است که در نفوذ آب به منابع آبهای زیرزمینـی کمک می‌کند. منطقهٔ دریاچه که سواحل آن پیوسته در تغییر است، دارای زمینهای باتلاقی و لجن‌زار است؛ گیاهان آن کم است و فقط بعضی تپه‌های پوشیده از بوته و خار در آن دیده می‌شود. برپایهٔ پژوهشهای زمین‌شناسان، هامون جازموریان در دوره‌های اخیر زمین‌شناسی مسدود شده‌است و تا پیش از آن، آب رودخانه‌های هلیل‌رود و بمپور به دریای عمان می‌ریخته است؛ اما چین‌خوردگی زمین که بر اثر فرو رانشِ پوستهٔ اقیانوسی عمان در شمال مکران صورت گرفته، این منطقه را مسدود ساخته، و آن‌را به صورت هامون کنونی درآورده است؛ در نتیجه، دو رود نام‌برده محل جدیدی برای آبهای خود یافته، و دریاچهٔ جازموریان را تشکیل داده‌اند.

منبع :http://hamshahrionline.ir/details/88059
http://fa.wikipedia.org/wiki
حمیده چوبک. «جازموریان». مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی. بازبینی‌شده در ۲۴ مرداد ۱۳۹۱.