کلنگ تخریب بر گرده شهر تاریخی کرمان دوباره با چراغ سبز مسوولین از سر گرفته شده است

زهرا داستانی: تب ساخت مال‌ها، مجمتع‌های تجاری غول پیکر و سیتی‌سنترها چند سالی است که از تهران به شهرهای دیگر ایران سرایت کرده است. کرمان، یکی از پنج شهر تاریخی ایران، پایتخت چهار دوره تاریخی از قراختائیان گرفته تا آل بویه، آل مظفر و زندیه، با داشتن هفت هزار اثر شناخته شده و ۷۰۰ اثر ثبت ملی به این بیماری گرفتار است. فکر توسعه شهری که حالا با ساخت سیتی‌سنترها، مجتمع‌های بزرگ‌ تجاری، آپارتمان‌های چند طبقه، احداث خیابان‌ها و توسعه گردشگری در کرمان خود‌نمایی می‌کند سبب شده تا چند کیلومتر بافت تاریخی به جای مانده از گذشته کرمان تکه پاره شود.

اگر به نقشه هوایی شهر کرمان در سال‌ها دور نگاهی بیندازید هیچ شباهتی به جز میدان‌های تاریخی‌ به جای مانده‌اش پیدا نخواهید کرد. جست‌وجو در منابع اینترنتی و پرس‌وجو از اهالی کرمان نشان می‌دهد که تغییر در بافت تاریخی این شهر تقریبا از آخرین سال‌های دهه ۸۰ آغاز شده است. سال‌هایی که خبرها از وجود هزاران هکتار بافت فرسوده در مرکز شهر کرمان حتی در خیابان‌های اصلی این شهر حکایت داشته است؛  خانه‌های مخروبه‌ای که به گفته مسئولان وقت چهره جدید شهر را که به واسطه رشد آپارتمان‌ها و مراکز تجاری پدید آمده بوده، نا‌‌زیبا کرده است.

الگوبرداری از توسعه تهران اما راه حل مسئولان برای حل مشکل بافت فرسوده کرمان در آن سال‌ها است. تخریب بافت‌های فرسوده، اجرای طرح گودال خشت مالها و احداث سیتی‌سنتر به جای آن که در آن زمان از آن به عنوان موتور حرکت بافت فرسوده کرمان یاد شده، طرح پارکینگ طبقاتی جنب بازار مظفری کرمان، طرح پارکینگ طبقاتی پشت مسجدالرسول در محدوده خیابان فلسطین، طرح پارکینگ طبقاتی فتحعلی شاهی در خیابان شریعتی، احیای کاروانسرای وکیل به عنوان یک هتل سنتی و احداث مجتمع تجاری وکیل در زمین‌های بافت فرسوده کنار این کاروانسرا، پروژه بلوار کوثر و پروژه خیابان گلبازخان از جمله طرح‌ها و برنامه‌هایی است که علی اکبر احمدی، معاون اقتصادی و برنامه‌ریزی شهرداری وقت کرمان در سال ۸۹ از آنها به عنوان راه‌‌هایی برای حل معضل بافت فرسوده یاد کرده است، راه‌حل‌هایی که عموما از پروژه‌هایی اقتباس شده که در تهران به اجرا در آمده‌اند.

احمدی در آن زمان احداث خیابان گلبازخان در بافت فرسوده شهر کرمان را الگوبرداری از پروژه نواب تهران عنوان کرده که توانسته به یکنواخت‌سازی شهر تهران کمک کند.

بافت تاریخی کرمان در سال ۱۳۳۵

کرمان راه توسعه شکست خورده تهران را ادامه می‌دهدالگوی شکست خورده توسعه تهران اما همچنان در شهر کرمان ادامه دارد. گزارش مردمی رسیده به «خبرآنلاین» حکایت از آن دارد که روند توسعه شهرنشینی در کرمان در سه تا چهار سال گذشته شدت گرفته و پروژه‌های به خواب رفته سال‌های آخر دهه ۸۰ دوباره بیدار شده است.

یکی از اهالی کرمان با تایید آغاز به کار دوباره ساخت سیتی‌سنترها و مجتمع‌های تجاری در بافت تاریخی کرمان به «خبرآنلاین» می‌گوید: «اولین بار مجموعه گنجعلی‌خان را به اسم مرمت دستکاری کردند. گفتند که می‌خواهند به اسم مرمت بازار کرمان را استحکام بخشی کنند. همان حین داخل کاروانسرای گنجعلی‌خان را سنگ فرش کردند و درختان بزرگ مدرسه را قطع کردند و گل‌های فصلی کاشتند. بعد از آن دست به عریض کردن خیابان‌ها، ساخت مجتمع‌های تجاری زدند و امروز هم سیتی‌سنتر وکیل در حال کامل شدن است و واحد‌های تجاری‌اش پیش‌فروش شده، سیتی‌سنتر نزدیک به میدان ارگ دوباره کار خود را از سر گرفته، میدان ارگ در حال سنگ فرش شدن است و روی کوه تاریخی صاحب الزمان نیز ساخت هتل و تله‌کابین را کلید زده‌‌اند و همین‌ها ما را نگران کرده است.»

ادامه ساخت و ساز  ۲ سیتی‌سنتر در بافت تاریخی کرمان

توجه‌ میراث دوستان کرمان اما امروز بیشتر معطوف به سیتی‌سنتر گودال خشت‌مال‌ها است. مجتمع تجاری که بر روی گودالی تاریخی بنا شده که در گذشته مردم خشت و گل مورد نیاز شهر از آنجا تامین می‌کرده‌اند. مجتمعی که از زمان‌های بسیار دور طرح‌ها و پروژه‌های متفاوتی برای آن به اجرا در آمده و سرآخر قرار است بر روی آن سیتی‌سنتری توسط یک شرکت بزرگ عمانی ساخته شود.

امید ابراهیمی از دوستداران و فعالان میراث فرهنگی استان کرمان درباره موقعیت مکانی این سیتی‌سنترها در کرمان به «خبرآنلاین» می‌گوید: این سیتی‌سنتر که چند سالی می‌شود گودبرداری آن به اتمام رسیده و ستون‌های فلزی آن زده شده، به کاروانسرای کوزه‌گران چسبیده و در نزدیکی بازار بزرگ کرمان قرار دارد به طوری که پنجره‌های پشت مغازه‌های قدیمی بازار به سیتی‌سنتر باز می‌شود. این مجتمع از یک طرف دیگر به میدان ارگ نیز نزدیک است و در صورت تکمیل آن نمای ضلع جنوب شرقی میدان ارگ را سیتی‌سنتر تشکیل می‌دهد. تا آنجایی که دیدم آهن‌ها از سطح بناها و میدان تاریخی بالا زده است.

او درباره پیامدهای ساخت این مجتمع می‌گوید: سیتی‌سنتر در نزدیکی بازار سبب می‌شود بازار قدیمی از رونق بیفتد. گودبرداری وسیعی انجام شده که امکان آسیب و ریزش این بناها را فراهم کرده است. تمام مجموعه‌های اطراف بازار که ثبت ملی شده در حریم درجه یک این سیتی‌سنتر قرار دارد.

سیتی‌سنتر گودال خشت مال‌ها چسبیده به بازار


ساخت سیتی‌سنتر در جوار کاروانسرای وکیل 

ابراهیمی همچنین درباره موقعیت و آخرین وضعیت سیتی‌سنتر وکیل می‌گوید: این سیتی‌سنتر ۴ تا ۵ متر با کاروانسرای وکیل فاصله دارد و یک کوچه حدفاصل کروانسرا و سیتی‌سنتر وکیل است. علاوه بر کارونسرای وکیل چند متری آن طرف‌تر کارونسرای حاج آقا علی، بنای مربوط به دوره قاجار قرار دارد.

اما این دو مجتمع عظیم تنها بناهایی نیستند که در حریم و بافت تاریخی کرمان روند ساخت و ساز را طی می‌کنند. این فعال میراث فرهنگی می‌گوید: خانه‌های تاریخی را خراب کردند و وسط آن خیابان گلبازخانه را کشیدند. این خیابان احداث نشده تا بار ترافیکی را کم کند بلکه احداث شده تا پس از سنگ فرش میدان ارگ این خیابان مسیر پیاده‌رو شود. وسط بافت تاریخی خیابان کشیده‌اند، نبش خیابان‌های تازه احداث شده حالا مجتمع‌های تجاری و ساختمان‌های بلند می‌روید.

موقعیت سیتی سنتر گودال خشت مال‌ها


موضع میراث فرهنگی کرمان در مقابل توسعه شهری کرمان

حمید روحی معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمان در گفت‌وگو با «خبرآنلاین» می‌گوید که این ساخت‌ و سازها مربوط به این دوره نیست بلکه در سال‌های گذشته مسکوت مانده و اخیر دوباره از سر گرفته شده است. فارغ بر آن این ساخت‌ و سازها در حریم بناهای تاریخی است و نه در عرصه و تمام آنها مجوز فنی میراث را دریافت کرده است.

او درباره سیتی‌سنتر وکیل می‌گوید: این مجتمع نزدیک به کاروانسرای وکیل است. پروژه سیتی سنتر وکیل مربوط به سال ۹۰ است که مجوزهای لازم را دریافت کرده و از همان سالها ساخت آن آغاز شده است. البته سازه آن اجرا شده بود و اخیرا سرمایه‌گذار در کار انجام نازک کاری است. نمای اصلی سیتی‌سنتر وکیل در خیابان شریعتی کرمان است و نمای دیگری آن در کوچه سردار. بخش دیگری از نمای این مجتمع تجاری روبه‌روی کاروانسرای وکیل است و تنها یک بدنه آن به حریم بافت تاریخی چسبیده است. در این مجموعه نیز دو طبقه پارکینگ در نظر گرفته شده و ورودی این پارکینگ نیز در خیابان اصلی قرار دارد.

نمایی از سیتی سنتر گودال خشت مال‌ها

تحریم‌ها دست و پای سرمایه‌گذار عمانی را بسته بود

او درباره پروژه سیتی‌سنتر گودال خشت مال‌ها می‌گوید: قبل از پهلوی اول گودالی در آن مکان وجود داشته که اوایل انقلاب گودبرداری آن را تکمیل کردند. دهه ۸۰ بخشی از املاک آن توسط مسکن و شهرسازی خریداری می‌شود که بعدا به شهرداری واگذار می‌شود. بعد از آن شهرداری کل پروژه را به چند سرمایه‌گذار واگذار می‌کند. در چندین سال این پروژه دست به دست می‌شود و تغییراتی در آن به وجود می‌آید. سال ۸۵ به عنوان مرکز تجاری هزار واگذار می‌شود و سال ۸۸ این پروژه به یک سرمایه گذار عمانی واگذار می‌شود و در همان سال پس از رعایت ضوابطی که شورای فنی سازمان میراث فرهنگی برای آن تعریف کرده با کوتاه شدن بخش عظیمی از ارتفاع آن و تناسبات معماری، مجوزهای لازم برای ساخت این مرکز تجاری از سوی این سازمان صادر می‌شود و در آن سال بخشی از عملیات آواربرداری، گودبرداری و اجرای فوندانسیون انجام می‌شود اما به دلیل تحریم‌ها و وجود موانعی که سرمایه گذار خارجی این پروژه برای تجهیز کارگاه داشته عملیات ساخت و ساز متوقف می‌شود ولی در سال‌های اخیر با برداشته شدن تحریم‌ها و هموار شدن موانع، تجهیز کارگاه انجام شده و پروژه از سر گرفته شده است.

سیتی سنتر گودال خشت مال‌ها از داخل کاروانسرای کوزه گران

ساخت و سازها براساس مجوز سازمان میراث است

روحی درباره موضع سازمان میراث نسبت به این ساخت و سازها چه در ابتدا و چه اکنون که دوباره این پروژه‌ها از سر گرفته شده می‌گوید: پروژه‌ها براساس مجوزهای سازمان میراث در حال ساخت هستند و هیچ تخریبی در بناهای ثبت ملی و بافت‌های تاریخی صورت نگرفته است. از سوی دیگر ساخت و ساز در عرصه‌های تاریخی ممنوع است و این پروژه‌ها در عرصه‌های تاریخی قرار ندارند. حرایم تعریف شده است و برای هر بنایی نیز براساس تناسبات معماری حریم تعریف می‌شود و به تناسب ارتفاع آن بنا نیز حرایم تغییر می‌کند.

معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی کرمان درباره حریم‌های بناها در کرمان می‌گوید: حریم‌های درجه یک در کرمان ارتفاع ۴ و نیم، حریم درجه ۲ در برخی بناها ۷ و نیم و در برخی دیگر تا ۱۰ متر است، حریم درجه ۳ تا ۱۲ و ۱۵ متر معین شده و این ارتفاعات متغیر است. در برخی مناطق نیز حداکثر ارتفاع متناسب با وضعیت ارتفاع موجود بنای تاریخی در نظر گرفته شده است. او درباره حرایم اطراف بازار کرمان و ساخت ‌سیتی‌سنتر در این حرایم می‌گوید: اطراف بازار کرمان حریم درجه یک، ۲ و ۳ دارد که ضوابط در برخی از بخش‌هایش متغییر است.

او در پاسخ به این سوال که آیا ساخت سیتی سنتر در نزدیکی بازار بزرگ کرمان مشکلی از نظر ضوابط میراثی ندارد، می‌گوید: در یک دوره‌ پروژه احداث سیتی‌سنتر  توسط مشاور پروژه در شورای فنی سازمان میراث مطرح شده و براساس ضوابط شورای فنی ساختار معماری آن تغییر می‌کند، حتی معماری آن به معماری بومی کرمان نیز نزدیک می‌شود. بنابراین این پروژه براساس تایید و مصوبات شورای فنی میراث فرهنگی کشور اجازه ساخت دریافت کرده است.

نمایی از سیتی سنتر گودال خشت مال‌ها از داخل بازار

سیتی‌سنترها پیوست ترافیکی دارند

او در پاسخ به این سوال که آیا این پروژه پیوست ترافیکی دارد، بیان می‌کند: وقتی این گونه پروژه‌ها به کمیسیون ماده ۵ می‌روند پیوست‌های ترافیکی آن‌ها نیز مورد مطالعه قرار می‌گیرد. برای مجموعه این سیتی‌سنتر ۴ یا ۵ طبقه پارکینگ در نظر گرفته شده است.

روحی همچنین درباره صدماتی که افزایش تردد وسایل نقیه می‌تواند به موجب ساخت این سیتی‌سنتر به بناهای تاریخی وارد کند، می‌گوید: که این سیتی سنتر منتهی‌الیه حریم بازار است یعنی دو نبشه آن (ضلع غربی و جنوبی سیتی‌سنتر) به دو خیابان اصلی شهر منتهی شده و دو نبش آن (ضلع شمالی و شرقی) به حریم بازار چسبیده است. به همین دلیل ایاب و ذهاب به داخل مجموعه و خیابان‌های اصلی است و هیچ ارتباطاتی با بافت تاریخی ندارد.

میدان ارگ کرمان به میدان نقشه جهان اصفهان شبیه می‌شود

او درباره سنگ فرش کردن میدان ارگ و نگرانی میراث دوستان کرمان می‌گوید: میدان ارگ به صورت مشارکتی از محل اعتبارات میراث فرهنگی و شهرداری در حال سنگ فرش شدن است. قرار است ورود خودرو به آن ممنوع شود تا این میدان به صورت پیاده‌راه درآید. در این سال‌هایی که خودرو وارد میدان می‌شده تمام طاق نمای ثبتی و تاریخی اطراف میدان دچار آسیب شده است. با رایزنی‌هایی که انجام شده و مصوبات شهرداری قرار بر این است تا میدان پیاده راه شود و بخش عظیمی از تعمیرات و کف‌سازی این مجموعه تا نزدیک شدن به ساختار مناسب شهری و بافت تاریخی با هزینه‌های شهرداری انجام می‌شود و بخشی از تعمیرات بافت تاریخی آن از محل اعتبارات سازمان میراث پرداخت خواهد شد.

او ادامه می دهد: این کار باید سال‌های قبل انجام می‌گرفت و امیدواریم تا در سال‌های آینده کاربری‌های متناسب با حوزه گردشگری و بازارچه‌های صنایع دستی در این میدان ایجاد شود تا این میدان نیز به سایر میدان‌های تاریخی شبیه شود.

خیابان گلبازخان از توهم تا واقعیت

در حالی که نقشه‌های هوایی کرمان خبر از احداث خیابان گلبازخان می‌دهند، معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی استان کرمان درباره خرید زمین‌ها و احداث خیابان گلبازخان  می‌گوید: خیابانی به نام گلبازخان نداریم که خرید ملکی در آنجا صورت گیرد. براساس کمیسیون ماده ۵ در ۱۰ سال اخیر زمین‌های یک خیابان ۷۰ متری در محله گلبازها خریداری شد تا خیابان عریض شود. البته براساس ضوابط میراث، شهرداری بدنه‌سازی این خیابان شبیه به معماری نزدیک به مجموعه بومی کرمان در حال طراحی است. ساخت و سازهایی که اتفاق می‌افتد عینا براساس طرح مشاور است که طرح مشاور توسط سازمان میراث تایید می‌شود. مشاور طرح خود را در مرحله تکمیل دارد تا آن را به شورای فنی استان بیاورد تا طرح تایید شود.

عکس‌ها: امید ابراهیمی