خراسان:
«اتصال آب های نیلگون خلیج فارس و دریای عمان به دریای خزر»، رویای دیرینه ایرانیان است که سال های سال است مطرح بوده ولی هنوز به سرانجام نرسیده است. طرحی که با توجه به اوضاع و احوال کم آبی و بحران جدی در بخش های مرکزی ایران، باید بازخوانی و در صورت امکان عملیاتی شود.

طرح عظیم ساختن آبراه سراسری ایران طرحی است که بر مبنای آن، دریای خزر به خلیج فارس متصل می شود. این پروژه پس از مطالعه فراوان و بررسی های همه جانبه و پس از رایزنی و همکاری با گروهی از استادان و متخصصان ایرانی و غیرایرانی در رشته های اقتصاد، زمین شناسی، آب شناسی، مهندسی راه و ساختمان، نفت، معادن، جامعه شناسی، محیط زیست، کامپیوتر، ارتباطات و امور مالی و حقوق بین الملل بر روی کاغذ آمد.طرح احداث کانال اتصال دریای خزر به خلیج فارس از سال های دهه ۳۰ شمسی مطرح بوده است. حتی دولت شوروی به دلیل وابستگی به مسیر طولانی دریایی از تنگه های بسفر و داردانل و کانال سوئز که تحت کنترل ترکیه و مصر از متحدان آمریکا بود، برای تماس دریایی با چین و هند به ساخت این طرح علاقه مند بود.برخی از کارشناسان ایرانی نیز طرح هایی برای ساخت این کانال از مسیرهای مختلف ارائه کرده اند.

ساخت کانالی بن بست از دریای خزر به کویر لوت (کانال لوت) نیز مطرح شده است. هم چنین برخی کارشناسان از طرح متصل کردن دریای خزر به دریاچه ارومیه دفاع می کنند.

طرح احداث آبراه سراسری ایران گرچه تاکنون رسما مطرح نشده است، ولی موافقان و مخالفانی دارد. موافقان به درآمدهای سرشار ناشی از انتقال نفت، گاز، محصولات پتروشیمی و سایر کالاها از آسیای میانه به خلیج فارس، تغییر و بهبود آب و هوای ایران بر اثر ریزش های ناشی از تبخیر آب کانال و جلوگیری از ادامه روند کویری شدن ایران، کاهش شدید هزینه های ناشی از حمل و نقل داخلی کالا، گسترش شیلات در حاشیه کانال و قابل استفاده کردن بخش های عظیمی از زمین های کویری ایران اشاره می کنند.

مخالفان نیز به غیرعملی بودن این طرح با توجه به اختلاف سطح آب دریای خزر نسبت به آب های آزاد، احتمال زیر آب رفتن زمین های شمال کشور، مشکلات عبور از رشته کوه های البرز، بار مالی زیاد و… اشاره می کنند اما پروژه آبراه سراسری ایران (ایران رود) طرحی است که توسط «دکتر بدیع بدیع الزمانی» با همکاری گروهی از استادان و متخصصان ایرانی، در شهریور ۱۳۷۹ تهیه و تنظیم شده است.

به اعتقاد این گروه برای از میان بردن مشکلات عظیم اقتصادی، باید به چاره جویی های خارق العاده دست زد. طرح عظیم ساختن آبراه سراسری ایران «ایران رود» بر این اصل استوار است. پروژه ایران رود که پس از مطالعه فراوان و بررسی های همه جانبه ارائه شده، برنامه ای است بنیادین که پس از رایزنی و همکاری با گروهی از استادان و متخصصان ایرانی و غیرایرانی در رشته های اقتصاد، زمین شناسی، آب شناسی، مهندسی راه و ساختمان، نفت، معادن، جامعه شناسی، محیط زیست، کامپیوتر، ارتباطات و امور مالی و حقوق بین الملل بر روی کاغذ آورده می شود تا به خواست خداوند و همت ایرانیان برون مرزی و درون مرزی به تحقق بپیوندد.

دکتر «بدیع بدیع الزمانی» در گزارش فنی و توجیهی این طرح اعلام می کند: طرح ایران رود این قابلیت را دارد که نزدیک به دو میلیون نفر را به اشتغال وا دارد، موجب فراهم آوردن آب شیرین در مناطق خشک خاوری ایران شود، مبارزه با خشکسالی را بنیان نهد، نیرو و ارزش ژئوپلتیکی ایران را در گیتی چندین برابر سازد، آبادانی گسترده به وجود آورد، برای همیشه چهره ارتباطات و حمل و نقل در ایران را دگرگون سازد و موجب جلب سرمایه و ممر درآمد بی وقفه برای کشور شود. تا زمانی که ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارند، مورد بهره وری نسل های آینده ایران قرار گیرد. پس از اجرای این طرح و در مراحل بعدی، در صورت نیاز می توان با کشیدن آبراه های باریک تر و ارتباط آن ها با شهرهای کرمان، یزد، کاشان و قم، یک شبکه بزرگ در قلب کشور به وجود آورد و نسل های آینده را از نتایج بی سابقه آن بهره مند کرد.

دو مسیر جداگانه

در این گزارش مسیر ایران رود بر پایه بررسی های جغرافیایی و زمین شناسی دو مسیر برای آبراه پیشنهاد شده است.

شروع مسیر اول از خلیج کوچک واقع در باختر خلیج چابهار به سوی شمال آغاز می شود و پس از گذشتن از کنار شهر بم، کویر لوت را پشت سر می گذارد، از کنار کویر نمک و شهر طبس به سوی شمال عبور می کند، در حوالی یک صد و سی کیلومتری خاور شاهرود به سوی شمال باختری متمایل می شود و پس از گذشتن از کنار گرگان به بندر ترکمن در دریای خزر می رسد.مسیر دوم از ناحیه میان چابهار و بندر جاسک آغاز می شود و پس از گذر از کنار شهر بم هم چون مسیر شماره یک تا طبس می رود و آن گاه به سوی شمال باختری می رود. به فاصله پنجاه کیلومتری جنوب باختری از شهر سمنان می گذرد و در فاصله یکصدکیلومتری خاور تهران از میان رشته کوه البرز به شهر ساری می رسد و با گردش به سوی خاور به بندر ترکمن خاتمه می یابد. درازای آبراه بین ۱۴۶۵ کیلومتر (۹۱۰ مایل) و ۱۶۰۰ کیلومتر (۱۰۰۰ مایل) برآورد شده است.بدین ترتیب در بیشتر مسیر باید کانالی به ژرفای ۵۰۰ متر کنده شود. از آن جا که سطح دریای خزر نزدیک به ۲۹ متر از سطح دریای آزاد پایین تر است، در بخش کوچکی از مسیر در شمال ایران از الگوی کانال «پاناما» استفاده شده است و تالبچه هایی ساخته خواهد شد که از سرازیر شدن آب دریای آزاد به دریای مازندران جلوگیری به عمل آید.

در همین ناحیه می توان با نصب توربین برق، سراسر آبراه را تأمین کرد.پهنای آبراه در پایین ۲۵۰متر و در سطح زمین ۱۰۰۰ متر پیش بینی می شود تا بتواند در آینده دور نیز رفت و آمد دو سویه کشتی های بزرگ از جمله نفت کش ها را امکان پذیر کند.در مسیر میان بم و طبس ایجاد یک بندر مدرن و آزاد تجاری پیش بینی شده است تا دل کویر را به صورت یک قطب بازرگانی درآورد و شکوفایی اقتصادی را به کرمان، یزد، طبس و از آن جا به سراسر کشور به ارمغان آورد.سابقه تاریخی انجام طرح های عظیم مشابه: دیوارچین، کانال سوئز و کانال پاناما در دنیا وجود دارد.

امتیازات طرح ایران رود

فراهم آوردن نزدیک به ۲ میلیون شغل در ایران- تولید و دستیابی به آب آشامیدنی، فراهم آوردن راه های آبرسانی و مبارزه با خشکسالی- چندین برابر ساختن نیرو و ارزش ژئوپلتیکی ایران در گیتی و کاهش نفوذ بیگانه در منطقه- بهبود بخشیدن محیط زیست و وضع آب و هوا در بخش خشک و کویری خاور ایران- ایجاد آبادانی در محروم ترین نقاط خاوری ایران و پدید آوردن امنیت و کمک به مبارزه علیه قاچاق مواد مخدر در شرق ایران- ایجاد درآمد ابدی برای ایران، خنثی یا کم اهمیت کردن طرح انتقال نفت و گاز از زیر دریای خزر که علیه منافع ملی ایران است. پدید آوردن همکاری و همبستگی بی سابقه میان ایرانیان برون مرزی و درون مرزی و بازگرداندن سرمایه و اندیشه و مغز به کشور- پدید آوردن بندر آزاد در میانه ایران و شکوفایی بازرگانی، گسترش چشمگیر دریانوردی و صنعت کشتی سازی، ایجاد دو دریاچه و پرورش ماهی و سایر جانداران دریایی.

هزینه طرح و راه های تأمین بودجه

بر اساس نخستین بررسی ها هزینه انجام این پروژه در سال ۱۳۷۹ معادل ده میلیارد دلار برآورد شده است. در این طرح کارشناسی برای تأمین این مبلغ راه های زیر  پیشنهاد شده است: اختصاص اعتبار فوری ۲٫۵درصد از درآمد نفت برای آغاز کار- تعهد مشروط ایرانیان برون مرزی تا یک میلیارد دلار- انتشار قرضه ملی- سرمایه گذاری شرکت های خارجی بر اساس بیع متقابل- سرمایه گذاری شرکت های خارجی بر اساس دریافت امتیازات گوناگون از قبیل شراکت در ماهیگیری، کشتیرانی، حق ترانزیت، اداره بندر آزاد و غیره- اخذ وام از بانک جهانی- کمک بلاعوض از کشورهای اروپایی در ازای مبارزه با قاچاق مواد مخدر- کمک بلاعوض از سازمان ملل متحد در برابر مبارزه اساسی با قاچاق مواد مخدر.

ورود مجلس

موضوع انتقال آب خزر به کویر مرکزی ایران یک بار در اوایل دهه ۸۰ هم رسانه ای شد.

در پی خشکسالی و بروز مشکلات متعدد در جنوب خراسان دکتر «آزادی آزادمنش» نماینده مردم گناباد در مجلس شورای اسلامی دوره ششم، در نطق پیش از دستور خود در ۱۳۸۱٫۸٫۵ طی سخنانی با تاکید بر استفاده از توانمندی های آب، خاک، خورشید و سرمایه یا عوامل طبیعی و انسانی برای خودکفایی در کشوراعلام کرد: همان طور که نفت و گاز را از طریق لوله به صدها کیلومتر دورتر منتقل می کنیم، با کار کارشناسی و برنامه ریزی مشترک وزارت نفت و کشاورزی، آب دریاچه خزر (قبل از آن که همسایگان با تقسیم ناعادلانه و دیپلماسی دست مارا کوتاه تر کنند) به کویری مرکزی که زمین و آفتاب پرتوان برای شیرین کردن آب دارد منتقل شود.

به گفته وی در آن صورت صدها کانال پرورش آبزیان و کشاورزی پربار و اشتغال زایی میلیونی که نتیجه آن خودکفایی، درآمدزایی و تقویت سفره های زیرزمینی و تغییرات آب وهوایی کشور، خصوصا در استان های حاشیه کویرچون اصفهان، کرمان، خراسان، سمنان و یزد خواهد بود. وی تصریح می کند: دیگران در صحرای قره قوم و شمال آفریقا از این طریق به نتایج ارزنده ای رسیده اند، چرا ما نتوانیم؟!

سرنوشت طرح های پیشنهادی

دکتر «پرویز کردوانی» صاحب نظر و مدرس دانشگاه درباره سرنوشت طرح های پیشنهادی درباره اتصال خزر به عمان و خلیج فارس می گوید: اولین طرح در این کشور ارائه شد در این طرح پیشنهاد شده بود که بین دریای خزر وخلیج فارس، دریاچه هایی احداث و از این طریق آب دو دریا به هم متصل شود. دراین ارتباط ما ۳ نقطه پست در ایران داریم که چاله جازموریان، بیابان لوت و دشت کویر است و اگر آب را از خلیج فارس به داخل این ۳ نقطه گود پمپاژ کنیم تبخیر آن ها موجب بارندگی می شود و مطابق پیش بینی ها آن قدر بارندگی می شود که با کشتی می توانیم راه بین این دو دریارا طی کنیم.

«کردوانی» می افزاید: یک طرح هم بعد از پیروزی انقلاب ارائه شد که در آن، به احداث کانال در کشور چین اشاره شده بود اگر در ایران هم با شکافتن کوه البرز به شکل یک ذوزنقه اقدام کنیم، راه را برای انتقال آب به کویر و اتصال دریاهای آزاد فراهم کرده ایم. وی می گوید: همان سال ها شنیدم که این طرح تصویب و بودجه ای هم برایش گذاشته شده است و حتی مدتی هم روی آن کار شد ولی در عمل نتیجه ای حاصل نشد.این صاحب نظر می گوید: در دولت آقای هاشمی رفسنجانی هم ایجاد کانالی برای کشتی رانی بین دریای خزر و خلیج فارس مطرح شد. براساس این طرح کانالی از گرگان به جاجرم و از آن جا به شرق بندرعباس و بندر میناب وصل می شد.

در دولت آقای خاتمی هم طرح «ایران رود» که توسط تحصیل کرده های ایرانی مقیم آمریکا تهیه شده بود، به وی ارائه شد. وقتی این طرح برای اعلام نظر به من ارائه شد بند بند آن را با دلایل علمی رو کردم و گفتم این طرح قابل اجرا نیست. اولا ایجاد این کانال اصلا عملی نیست چون بین این دو دریا، اختلاف ارتفاع زیاد وجود دارد و کشتی ها باید یک هزار و ۷۰متر از کوه البرز بالا روند.

کارشناسان دیگری هم بنا به دلایل مختلف طرح «ایران رود» را اجراناشدنی اعلام کردند و متولیان را از عملیاتی کردن آن برحذر داشتند و تاکنون دولت ها نه تنها به سراغ مطالعات تکمیلی و به روز کردن آن ها نرفته بلکه فکر و بحث درباره آن را هم فراموش کرده اند.

طرح های روی کاغذ

«محمد کریم عابدی» عضو فراکسیون آب مجلس شورای اسلامی نیز به ما می گوید: برای تامین آب موردنیاز کشور، به ویژه آب شرب و کشاورزی، چاره ای جز برنامه ریزی و اقدام عملی نداریم زیرا احداث کانال «ایران رود» که طرح دانشمندان ایرانی است و بندر چابهار را به بندر گز متصل می کند، هنوز قابلیت اجرا ندارد.

نماینده مردم فردوس، طبس، سرایان و بشرویه با اشاره به این که کانال «ایران رود» آب دریای عمان را به کویر مرکزی ایران منتقل می کند، از تداوم فعالیت های کارشناسی خبر می دهد و می افزاید: طرح مذکور یک برنامه آبرسانی محدود به شمار نمی آید بلکه یک پروژه آبادانی بسیار گسترده و فراگیر است. ضمن این که بسیاری از مشکلات ناشی از کم آبی و خشکسالی چند سال اخیر کویر مرکزی ایران را برطرف می کند. از طرفی نیز برای تغییر اکوسیستم، تبخیرآب و افزایش بارش ها در کویر مرکزی ، انتقال کالا و ایجاد بنادر تجاری، پرورش ماهی و میگو و اشتغال زایی نیز موثر است.

عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس با تاکید بر اهمیت امنیتی و اجتماعی احداث کانال «ایران رود» می افزاید: این طرح آبرسانی و کانال کشتی رانی که مطالعات آن از ۳ دهه قبل انجام شده است از مسیر خلیج کوچک واقع در باختر بندر چابهار به سوی شمال آغاز می شود. پس از گذشتن از کنار شهر بم، از کویر لوت هم می گذرد و با عبور از کنار کویرنمک و شهر طبس به سوی شمال عبور می کند. سپس به شاهرود و از آن جا به بندرگز در دریای خزر متصل می شود. به گفته وی در دولت سازندگی هم مشاورانی در زمینه این طرح کار کردند و اخیرا هم اسناد و اطلاعات دبیرخانه این طرح مورد مطالعه قرار گرفته است.

«عابدی» درباره تکلیف طرح «ایران رود» می گوید: هنوز این بحث به مرحله طرح و مصوبه دولت یا مجلس نرسیده است و با توجه به اولویت های دیگر، حق تقدم نیز ندارد.

تایید مرکز پژوهش های مجلس

در آذرماه سال ۸۴ دفتر مطالعات زیربنایی مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی در گزارشی اعلام کرد: احداث آبراه کشتیرانی خلیج فارس- دریای خزر با رو ش های متداول عبور از ارتفاع، به لحاظ فنی قابل تحقق است و با استفاده از دانش مهندسی فعلی کشور و با بهره مندی از تجارب کشورهای پیشگام، انجام مطالعات مراحل بعدی با محوریت کارشناسان ایرانی امکان پذیر خواهد بود.

مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی با بررسی گزینه های مختلف، دیدگاه کارشناسی خود را درباره امکان پذیری اتصال آب های شمال و جنوب کشور اعلام کرد و با تهیه گزارشی تحت عنوان «بررسی امکان پذیری اتصال آب های شمال و جنوب» خاطرنشان ساخت طرح مطالعات امکان پذیری آبراه خلیج فارس-دریای خزر فی نفسه اقدام جسورانه ای است که به طور طبیعی موافقان و مخالفان خود را خواهد داشت. زیرا در نگاه اول بسیار بلندپروازانه و به همان اندازه وسوسه انگیز است.

مرکز پژوهش ها سپس با بررسی پیشنهادات شرکت Dutemp و بدیع الزمانی،به مقایسه ضمنی این دو پیشنهاد با مطالعات قبلی پرداخت که توسط کارشناسان داخل کشور در چارچوب طرح عظیم مطالعات و امکان پذیری مقدماتی طرح «آبراه خلیج فارس-دریای خزر» انجام شده است این مرکز تصریح کرد: توصیه اصلی مطالعه صورت گرفته، قابل توجیه بودن تکمیل مطالعات امکان پذیری و انجام مطالعات مرحله شناخت است. دفتر مطالعات زیربنایی مرکز پژوهش ها در گزارش خود متذکر شد احداث آبراه کشتیرانی خلیج فارس- دریای خزر با روش های متداول عبور از ارتفاع، به لحاظ فنی قابل تحقق بوده است و با استفاده از دانش مهندسی فعلی کشور و با بهره مندی از تجارب کشورهای پیشگام، انجام مطالعات مراحل بعدی با محوریت کارشناسان ایرانی امکان پذیر خواهد بود. به همین سبب این پرسش که آیا مطالعات در این زمینه باید ادامه یابد یا خیر، پاسخ مثبت دارد.

مرکز پژوهش ها سرانجام در نتیجه گیری گزارش خود اذعان کرده است احداث یک آبراه کشتیرانی مرکزی در ایران از لحاظ فنی امکان پذیر و از لحاظ اقتصادی قابل تعمق و مورد اجماع کارشناسان داخلی و خارجی است. ولی مدیر عامل شرکت مدیریت منابع آب ایران به خراسان اعلام کرد: موارد مطرح شده دارای مطالعات لازم نیستند و در حد یک پیشنهاد مطرح می باشند.
چکیده گزارش

سالیان زیادی است که بحث هایی درباره اتصال آب های دریای خزر و خلیج فارس مطرح می شود و هر از چندی خبرهایی در این باره، در رسانه ها انعکاس می یابد. سال هایی که بحران کم آبی و خشکسالی در کشور به مرز هشدار و خطر می رسد، نظرها معطوف اجرای این طرح عظیم می شود و با یک یا دو بار بارش باران و شائبه ترسالی، همه چیز به فراموشی سپرده می شود.اگرچه تاکنون طرح های مختلفی درباره انتقال آب به مناطق کویری ایران مطرح و مطالعاتی نیز از سوی کارشناسان انجام یا در حال انجام است ولی صاحب نظران اساسی ترین راهکار را ساختن آبراه سراسری ایران «ایران رود» می دانند که با اجرای آن، دریای خزر به خلیج فارس متصل می شود. جزئیات این طرح مطالعاتی که توسط جمعی ۱۳۰ نفره از مهندسان و متخصصان داخلی و خارجی تهیه شده است، در کنار بایدها و نبایدهای آن در این گزارش انعکاس یافته است.